The real history of Israel

by Matt Giwer© 2000 [October 13]

You can also put this in the archeology column and perhaps the atheism column. The quick summary is prior to the time of the Book of Ezra archeology has either failed to confirm or flatly contradicted just about every critical issue in the Old Testament.

The itemized version is that there is no evidence of the existence of not only Adam and Eve which most people generally accept but none of Abraham, Moses, David, Solomon or any of the other people mentioned. Nor is there any evidence of any of the events or situations described. Not only no evidence of a Solomon or his temple but also no evidence the Jerusalem even existed at the time.

From what has been learned by archaeologists, what few particulars there are about Egypt in Exodus are flat out wrong. The kingdom of Solomon simply did not exist. Despite digging by Israel there is no sign of any Temple of Solomon. Not only that the description of Solomon is nearly identical to that a one of the Pharaohs who is well known, making Solomon the copy.

And the Wailing Wall that is supposed to be a remaining wall of the second temple was identified as the wall of a 17th century cemetery some three seconds before the researcher's archaeological research permit was pulled. That leads to the rather clear conclusion the entire confrontation over East Jerusalem and the so called temple mount by the Jews is no more than a superstition which has ignited the hostilities in the Mideast.

The Tomb of Joseph is the tomb of a 17th century Caliph. There was a mosque there before the recent destruction of the jewish building on the site.

What is known about the countries that form the eastern shore of the Mediterranean is that they were always under the control of some other nation, Egypt, Babylon, Assyria, Greece, Rome or whichever was the power in the region at the time.

In Egyptian, the word for throne is "Is." Ra was the chief god of Egypt. El was the chief god of the region. The region that was known as the Throne of Ra and El, Israel.

Despite a massive archaeological search of the Sinai Peninsula when Israel controlled it, not one sign of the millions of people and animals which supposedly wandered there for forty years was ever found. Should anyone ever consider the actual distances involved between Egypt and Jerusalem it is noted it is a leisurely five days walk away.

Just the two million Hebrews in the Exodus would form a line three abreast with the ranks five feet apart from the Nile to Jerusalem. That is not counting their slaves and animals, carts of possessions or anything else. They could have moved their possessions simply by passing them from person to person in a bucket brigade fire chain from Egypt to Israel.

With the collapse of the Moses story the entire foundation of Judaism, Christianity and Islam collapses. There simply no basis for them absent Moses. Even Abraham collapses as since there was no leaving Egypt there was no going there in the first place. But that has been obvious to anyone who ever bothered to critically consider the story.

The story goes that seventy-seven of Joseph's relatives went to Egypt from what is now Iraq. In a miracle of procreation they grew to 2 million in a bit over four hundred years. Yet they speak a language native to the region of Palestine rather than Egyptian or the language of ancient Iraq. And that language was never their native language. That is like expecting Blacks in America to speak their native Africa languages.

In addition to not speaking Egyptian there is no evidence of any borrowed words from Egyptian which is truly remarkable. Nor is there any indication of any talent, skill, or knowledge from Egypt. In fact was archaeologists do find in the region is a quite primitive culture with some indication the people were originally nomads, Bedouins, who attacked and defeated the cities and settled down.

Where they came from and where they got their religion we don't know yet. Genetic research has found those who claim to be the priests and those who do not make that claim came from different places as the priests have a distinctive genetic marker that could only have developed in reproductive isolation. The book of Ezra does include importing the religion to the region.

It is also about that time of Ezra that archaeologists find signs of images being defaced which indicates the destruction of the old polytheist religion. And that coincides with the time of the rise of monotheist cults such as Zoroaster and Mithra.

Archaeologists have confirmed the people were polytheists as the Bible says in no uncertain terms. The first commandment says clearly, no other gods and not false gods or any other terms which would indicate he was the only god. The term 'lord god' in the Old Testament is a false translation of 'Yahweh Elohim.' A more correct translation is Yahweh (personal name) of the Gods. Note the Elohim related to israEL.

Sacrificial altars are found all over the region. As inscription referring to Astarte as the consort of Yahweh has been found. Solid evidence that Astarte was worshiped by the women exists in the form of idols of Astarte and her worship continuing at least into the middle of the second century, about 150AD. What we find then is separate cults for men and women. Comparing that to what the Old Testament is constantly ranting about and we see it bears no relationship to the facts.

In other words the religion we know as Judaism was not created until sometime around or after the time of Ezra save the Astarte cult continued well into the second century AD and not in secret but was widespread and many places in Jerusalem. This is known by the idols of Astarte which have been found frequently and commonly "in the shadow of" the Temple Mount.

From carefully comparing what is written in the Old Testament to the facts as they are know suggests they were also written around the time of Ezra which was just after the Babylonian captivity. That explains why Pharaoh's court and priests behave like the Babylonian court and priests instead of like those in Egypt. There is reference in Exodus to a city in Egypt that was not built until hundreds of years after Exodus is supposed to have taken place.

None of this is a secret. In fact it is well known to biblical archaeologists. Unfortunately funding for research is largely raised from people and organizations with an interest in confirming the Bible. Therefore the researchers have one well hedged story for their contributors and another one for professional publications.

For example where a professional paper will open with a paragraph hinting at a biblical connection, perhaps naming a city or landmark. The next paragraph will rather clearly cite the discrepancies which will clearly indicate the first paragraph has no foundation. The rest of the paper will report real archeology. But to contributors the first paragraph gets expanded into an entire talk.

That is to be expected. This year there have been two examples of it. The first was a sonar return of the bottom of the Dead Sea that found two mounds that are shaped something like what buried cities look like on the ground. Nothing more was found. The press hype was that it was Sodom and Gomorrah. There is absolutely no evidence of that or any connection to anything named in the Old Testament.

The other example was confirming that there are remains of buildings at the bottom of the Black Sea. The hype for that was calling it proof of the flood of Noah in Genesis. Even if some day that should be found to be correct, it demonstrates there is no truth in the story in Genesis.

But it is the kind of hype people want to hear and it is the kind of hype which raises public funding. And even more, the researchers do not have to exaggerate or deceive as with all the hype they need only say "thought to be" or "as heard in the news" and believers will fill in the rest. Most people are like agent Moulder of The X-Files, they want to believe.

Reactions to the above are quite interesting. The first reaction of many people is to accuse the teller, to attack the messenger. Atheist, anti-Christian, anti-semitic are not uncommon usually laced with dire warnings of hell in the afterlife. I presume if there were more Muslims around it would also be called anti-Islamic.

Yet all I have pointed out including recent hype this year can be easily read by anyone who cares to do so. Anyone who simply remembers the two articles in the news would note there was no support for the claims in the headline and lead paragraph. But they will carry with them a memory of the hype not of the facts.

The supposed location of Solomon's Temple has been repeated so many times and has been featured in context of the current fighting in the illegally occupied territories that it is quite reasonable for people to believe it is true. It is so ingrained the reporters don't even bother saying it is the believed or supposed location.

And as to the Wailing Wall being the remains of the second temple that flies in the face of another commonly held belief, that the Romans leveled the temple when the rebuilt the city. Ridiculously inefficient to have left part of one of the walls standing. Roman completely rebuilt the city and brought it things like running water and sanitation. Under what conceivable circumstances would they leave just one wall?

In another article I point out that the entire Diaspora consists solely of the Romans prohibiting the Judeans (not all Jews just Judeans) from living inside the rebuilt city. Yet the common belief, which is solely pious legend, is that they were forced to leave all of Israel. That flat out never happened.

So Israel got started on a myth that Jews were forced to leave and had wandered the earth without a home. Fact, they left voluntarily. And now the current round of fighting over the mythical temple of the mythical Solomon.

The issue can not be the second temple as by their own beliefs there was never anything sacred in it. The Ark, judgment seat and the rest of sacred paraphernalia had long vanished. And in light of the above, that Moses is a total myth, so also the Exodus and the idea the sacred paraphernalia ever existed.

Updated August 2002, No Babylonian Captivity

The Armpit of the Roman Empire

The Judeo-Christian God

http://giwersworld.org/history.phtml

MOSES - Fact or Fiction

According to Exodus the Egyptian pharaoh decided that all the newborn Hebrew sons should be tossed in the Nile. When Moses was born his mother beat pharaoh to it and placed the toddler in a basket of papyrus made tight with dirt and pitch and tossed the basket in the Nile herself. He was then found and adopted by the pharaoh’s daughter (Ex 1-10).

An identical story
On a clay tablet a thousand years older, dated ca 2300 BC, there is an identical story telling how the high priestess in the city of Azupia by the Euphrates gave birth to a son in secret since she as high priestess was supposed to live in chastity. She put her newborn son in a basket made tight with dirt and pitch, and placed it into the river (Euphrates). The child was found by Aqqi, the water bearer, and grew up to be a great king. The name of this child wasSargon (the true king) and he was one of the most important and influential Sumerian rulers and conquerors. His reign lasted for 56 years (2382-2327 BC) and the myth of his birth and childhood was read in the schools of Mesopotamia and was widely known, - obviously also for the authors of the Bible.

Origin myths
Such origin myths were central to ensure the position and legitimacy of important persons, both real and fictional. The legend of the founders of Rome, the twins Romulus and Remus, has a similar theme. The twins were born in secrecy by a fallen princess, put in a wicker basket and send bobbing down the river Tiber. They were found and raised by a wolf and finally found by a shepherd (Faustulus). The Egyptian god Osiris was also send floating down the river Nile in a basket as a child. This kind of mythical origin is a central factor which indicate that here we have a hero or possibly a godly person. Sargon was a real king, and we have historical evidence for this. If there once was a real person behind the many myths of Moses, there is not a shred of real evidence to support this. Anyway, the myth of his origin the Hebrews borrowed from the Sumerians.

Historical Moses??
There are no other written sources or existing evidence than the Bible to support a historic Moses, and we know the Moses stories in the Bible were first written in the last centuries BC. Moses is aformidable figure in the Bible, he is the leader of the Hebrews and led his people out of Egypt against the will of the mighty Pharaoh. He is a man of quite some authority, an authority he strangely enough still possessed after have been dragging the entire Jewish people around in the frigging desert for 40! years (Ex 16,35), until he finally entered the Promised Land. The distance from Egypt through the Sinai desert is approximately 400 km, and shouldn’t be more than a twelve to fifteen weeks on foot if we suppose an average distance of a modest 5 km pr day. 

And another curious thing: Moses personally received the 10 commandments on Mount Sinai by the Lord Almighty himself. This was stone tablets with Gods own handiwork, where God himself had chiselled away with his divine sausage fingers the Ten Commandments. It is very surprising that Moses then, in a sudden fit of fury over the people’s dancing around the golden calf, actually could smash these unique stone tablets! Moses had obviously not much respect for Gods handiwork.

There is absolutely no historical evidence for this greatest Jewish leader of all times. No inscriptions on whether stone, bone, bronze, clay tablets, papyri or any mentions in place names or in traditional legends in the area, other than in the Bible. Even though Moses is far younger than well documented Egyptian, Assyrian and Sumerian rulers who have left us monuments, statues, pictures/hieroglyphs and an abundance of inscriptions.

Most real scientists agree that the exodus, the plagues of Egypt and the Moses stories are all mythical. There is simply not any shred of evidence that this ever happened. One should think that plagues like the ones the Bible describes happened, that this would at least be mentioned in the rich and advanced literate Egyptian culture, at least if huge part of pharaoh’s army drowned too. The Egyptians otherwise had a habit of recording almost everything of political, economical, military or religious nature. 

The terrible plagues the Jewish God send over the Egyptians and the Pharaoh, should not be blamed solely on Pharaoh unwillingness to let the Hebrews go. According to the Bible it was the Lord who hardened the Pharaoh’s will, and thus got him to deny the Jews to leave, against his will. This way the Lord could unleash even more plagues on the Egyptians (Ex 4,21; 7,3-4; 9,12; 10,1. 20. 27; 11, 9-10). I suppose God wanted to show his whole repertoire of dirty tricks when it was clear that the Pharaoh’s wizards knew some nifty tricks too (Ex 7, 11. 22; 8, 7).

The Exodus happened between 1491 and 1451 BC according to biblical chronology. Today we know that this exodus never actually happened, it’s a myth. There is however evidence of Semitic influence in the Nile delta from the fourth millennium BC, but according to the Bible this is approximately 2500 years earlier than the Hebrews came to Egypt. It is also evidence of Semitic presence in Egypt long after the Biblical exodus. 

Furthermore, there is no evidence of any new Semitic immigration to the Holy Land around 1400 BC. And there are finally no written sources or archaeological evidence that a total population of 600.000 (according to the Bible) Hebrews were held as slaves in Egypt.

There is also no linguistic evidence for the presence of the Jews as slaves in Egypt. Words and phrases are quickly assimilated between cultures, when races live and work together for even a short length of time. If the Jews had been in Egypt for more than a few weeks, there would definitely be Egyptian words in the Hebrew language, and Hebrew words in the Egyptian language. As it happens, there is not one common word between those two languages!

Also, despite considerable efforts (mainly by Christian archaeologists!) there has been not one scrap of evidence found anywhere in the desert for the presence of the Hebrew race, as they supposedly meandered around for 40 years.

(C) R.L. Børsheim 2005

Thanks to Geoff Mather for the last two paragraphs.

Sources: Karlheinz Deschner, Israel Finkelstein, Der Spiegel, Cappelen World history a.o.

http://www.bandoli.no/moses.htm

undefined

DID THE EXODUS HAPPEN? ANSWERING THE SCEPTICS

By

Dr. David Lewis

A new wave of scholars is now dogmatically declaring that the Exodus never took place. They insist it’s just a myth concocted centuries later in the time of Josiah to justify the existence of a Jewish state. Some of these new sceptics, such as Zeev Hertzog and Israel I Finkelstein of Tel Aviv University, are Jewish themselves!

The implications of their teaching are profound. They insist that, historically, there really is no such thing as a Jewish or Israelite people descended from Abraham, Isaac, and Jacob. There never was an Abraham, Isaac, or Jacob. Moses was a myth, and never wrote the first five books of the Bible. The so-called Israelites are just Canaanites that emerged in Palestine, were joined by a few nomads, andconcocted a new religion.

If these new theories are true, then:

The Jewish people have no historical claim to either the land of Canaan, being a nation, or maintaining the State of Israel today. According to the new historians, Israelites aren’t Israelites, just Palestinians.

Christians can’t rely on the authority of the Bible if the very events that foreshadow the death and sacrifice of Jesus Christ are myth. The Passover in Exodus 12 points to His death and He observed as a memorial as did Paul’s converts in I Corinthians who recognized vital spiritual lessons in the Hebrew Exodus.

The new archaeological theories present a fundamental attack on the very foundations of both Judaism and Christianity.

Denial of the Exodus and the reality of the Biblical account is nothing new. Neither are these arguments. The sceptics have been around for over 200 years, and much of their teaching has been the accepted wisdom in universities for a long time. The theories are now being recycled because of a lot of new archaeological evidence that Professor Finkelstein and others have uncovered. This evidence, it is claimed, provides no evidence for the Exodus or the Bible.

Are the sceptics right? They are looking at the right evidence, but at the wrong time. Dating in the history of Egypt and Palestine is based on a couple of assumptions that professors have handed down over the decades. First, they assume the Exodus took place, not when the Bible says it did, around 1450-1447 BC but around 1300 BC. The Bible says the Hebrews built the city of Ramesses and that existed around the time of Ramses II who is dated around 1290. There is no evidence of Hebrews or an Exodus at that time.

What if, however, the Hebrews built the city of Avaris, which existed before the city of Ramesses? Also, what if the Egyptian chronology itself has been wrongly focused? At the very time the historical establishment was more and more rejecting the Biblical record, a handful of archaeologists were questioning the accepted wisdom. In 1991 a group led by Peter James published a book called Centuries of Darkness. Four years later British archaeologist David Rohl published A Test of Time, marketed in America as Pharaohs and Kings. Both of these books argue, convincingly in my opinion, that the traditional dating of much of ancient history before 1000 BC in most history books isflawed.

Both James and Rohl did not start out with an agenda of trying to prove the Bible. They just went to the Egyptian tombs and monuments and concluded that several of the later dynasties ruled side by side. This meant that earlier dynasties were placed anywhere from one hundred to three hundred years further back than they should have been. The three hundred year ‘Dark Age’ which historians describe in Greece, Phoenicia, and other places, shrinks and even disappears.

The Pharaoh Shishak who invaded Jerusalem has been identified with Soshenk. But Soshenk never attacked Jerusalem but northern Israel! Another Pharaoh did attack Jerusalem. ..the famous Rameses II. In Egyptian he is Ra Me Shi Sha, the Shishak being a Hebrew nickname for ‘The Destroyer’. Rohl concluded that Shishak was Rameses, that the splendid late Canaanite period was the time of Solomon, that the period of the El Amarna letters was the time of Saul and David.

Rohl’s biggest discovery, though, was in finding the evidence for the Exodus in the Thirteenth Dynasty. His findings are summarized by John Fulton, a supporter of David Rohl:

‘Before Moses, the Bible records that the Israelites were enslaved by their Egyptian hosts (Exodus 1:8-14). In the Brooklyn Museum (p.276, fig. 310) resides a papyrus scroll numbered Brooklyn 35:1446 which was acquired in the late 19th century by Charles Wilbour. This dates to the reign of Sobekhotep III, the predecessor of Neferhotep I and so the pharaoh who reigned one generation before Moses. This papyrus is a decree by the pharaoh for a transfer of slaves. Of the 95 names of slaves mentioned in the letter, 50% are Semitic in origin. What is more, it lists the names of these slaves in the original Semitic language and then adds the Egyptian name each had been assigned, which is something the Bible records the Egyptians as doing, cf. Joseph’s name given to him by pharaoh (Genesis 41:45). Some of the Semitic names are biblical and include:- Menahem, Issachar, Asher, and Shiprah (cf. Exodus 1:15-21).

That 50% of the names are Israelite means that there must have been avery large group of them in the Egyptian Delta at that time, corroborating the testimony of Exodus 1:7 which alludes to how numerous the Israelites became. The sceptics look for Israel in the Egypt of the Nineteenth Dynasty and remain sceptics, because the proof is in the Egypt of the Thirteenth Dynasty. The site of Avaris has been uncovered by the Austrian archaeologist Manfred Bietak in the land of Goshen underneath that of

the city of Ramesses. It provides plenty of proof, says Fulton, for Israel’s presence and sufferings in Egypt:

‘The people who lived in Avaris were not Egyptian but Asiatic Palestinian or Syrian. The finds there included numerous pottery fragments of Palestinian origin. Several factors about the graves were particularly fascinating:- 65% of the burials were of children under 18 months of age, the normal for this period being 20-30%. Could this be due to the killing of the male Israelite children by the Egyptians, recorded in Exodus 1:22? A disproportionately high number of adult women as opposed to adult men are buried here, again pointing to the slaughter of male Israelite babies. There are large numbers of long-haired Asiatic sheep buried which indicate these people to be shepherds. Large numbers of weapons found in the male graves indicate the warlike nature of the people.’

According to the Bible, Moses was bom around 1527 BC, in the reign of Neferhotep I. A few fragments of ancient records from a Jewish historian called Artapanus were preserved by the Catholic historian Eusebius. They say that the Pharaoh’s daughter at the time Moses was born was called Merris. She married the Pharaoh Khenephres, also called Sobekhotep IV.

Moses or Mousos, meanwhile became a great general who invaded Nubia and Ethiopia. Josephus, Antiquities of the Jews, 2.10.1-2 tells the story. The Ethiopians had invaded Egypt and had practically overrun the country:

‘The Egyptians, under this sad oppression, betook themselves to their oracles and prophecies; and when God had given them this counsel, to make use of Moses the Hebrew, and take his assistance, the king commanded his daughter to produce him, that he might be the general of their army ... So Moses ... cheerfully undertook the business’ and defeated the African invaders by marching through a snake-infested region and taking them by surprise: ‘When he had therefore proceeded thus on his journey, he came upon the Ethiopians before they expected him; and, joining battle with them, he beat them, and deprived them of the hopes they had of success against the Egyptians, and went on in overthrowing their cities, and indeed made a great slaughter of these Ethiopians.’

Josephus was right. A monument in the British Museum tells of Khanferre or Khenephres invading Sudan and Ethiopia, the only Thirteenth Dynasty ruler to do so. Remains of an Egyptian government building with the Pharaoh’s statue has been found hundreds of miles south of known Egyptian territoy

Sobekhotep IV/Khenephres was the Pharaoh of the Oppression from whom Moses fled, about 1487 BC. The forty years Moses spent in Midian were likely to have been 1487-1447 BC. The Pharaoh of the Exodus was Dudimose. Fulton records that the Austrians found evidence both of God’s slaying of the firstborn and the sudden departure of Israel from Goshen:

‘The Tenth Plague to be sent on Egypt just before the Exodus was the plague on the first-born, recorded in Exodus 12:29,30. At the end of stratum G/l at Tell ed-Daba or the ancient city of Avaris (p.293), archaeologists found shallow burial pits into which the victims of some terrible disaster had been thrown. These death pits were not carefully organized internments; the bodies were simply thrown in on top of one another. Could these be the burial pits of the first-born Egyptians? What is more, immediately after this disaster, the remaining population left Avaris en masse; this fits perfectly with the Exodus of the Israelites following the final terrible plague.’

Manetho, the Egyptian historian wrote how Egypt collapsed in the reign of Dudimose:

‘Tutimaos: In his reign, for what cause I know not, a blast of God smote us; and unexpectedly, from the regions of the East, invaders of obscure race marched in confidence of victory against our land (Egypt). By main force they easily seized it without striking a blow and having overpowered the rulers of the land, they then burned our cities ruthlessly, razed to the ground the temples of the gods and treated all our natives with cruel hostility, massacring some and leading into slavery the wives and children of others.’

The invaders were the Amalekites Israel encountered after leaving Egypt. They found Egypt, devastated by Divine judgment an easy prey.

‘The continuing archaeological discoveries’ says Fulton, ‘here in the ancient city of Avaris mirror exactly the early Israelites revealed in the Old Testament. For two centuries no evidence was found for the Israelites when looking in the strata of the 19th Dynasty. Now that the chronologies have begun to be amended and the sojourn in Egypt placed in the 12th and 13th Dynasties, we have a wealth of archaeological evidence corroborating the Biblical account.’

[ECCLESIASTES 11:4] "HE THAT OBSERVETH THE WIND SHALL NOT SOW; AND HE THAT REGARDETH THE CLOUDS SHALL NOT REAP."

[ECCLESIASTES 11:6] "IN THE MORNING SOW THY SEED, AND IN THE EVENING WITHHOLD NOT THINE HAND: FOR THOU KNOWEST NOT WHETHER SHALL PROSPER' EITHER THIS OR THAT, OR WHETHER THEY BOTH SHALL BE ALIKE GOOD."

Back To Archive Contents

http://ensignmessage.com/archives/exodusscptcs.html

undefined

هودش (حقانيت) قرآن و پيامبری محمد

 ^{اکبر گنجی}

^{مسأله: فردي مدعي است كه خدا با او سخن گفته است و به او مأموريت داده تا پيام او را به اطلاع مردم برساند. همين ‏فرد ادعا دارد كه "كلام خدا" از طريق يك واسطه به اطلاع او رسيده است. ‏}

^{پرسش: آيا اين ادعا قابل اثبات است؟ ‏}

^{پاسخ: روشن است كه با هيچ دليل و برهاني نمي توان اين ادعا را اثبات كرد (به تعبير فيلسوفان مسلمان، نبوت خاصه ‏قابل اثبات نيست، براي اينكه بر امر خاص نمي توان اقامه ي برهان كرد). دينداران در طول تاريخ حتي يك دليل براي ‏اثبات اين ادعا كه خدا با شخص خاصي سخن گفته است، ارائه نكرده اند. به تعبير ديگر، كسي جز خود شخص واجد ‏تجربه، امكان و حق ندارد كه مدعي شود خدا با آن شخص خاص سخن گفته است. براي اينكه جز خود آن شخص هيچ ‏كس ديگري نمي تواند (امكان ندارد) از وقوع آن رويداد با خبر شود. استناد به سخن خود آن شخص، براي موجه كردن ‏ادعايش در خصوص سخن گفتن خدا با او، موجه نيست. معقول كردن اين مدعا، نيازمند اثبات چند پيش فرض است: ‏}

^{الف- اثبات وجود خدا.}

 ^{‏ب- اتبات اينكه خدا موجودي متشخص و انسانوار است، تا سخن گفتن او معقول باشد. براي اينكه اگر خدا موجودي غير ‏متشخص باشد، سخن گفتن خدا معنا نخواهد داشت.}

 ^{‏ج- اثبات اينكه ارتباط خدا و آدميان، ارتباط گفت و شنودي (ديالوگي) است. ‏}

^{اثبات اين قضايا اگر ناممكن نباشد، بسيار دشوار است. مومنان براي هيچيك از اين مدعيات براهين معتبري ارائه نكرده ‏اند كه مورد تصديق همه ي عقلا قرار گيرد[1]. راسل و پوپر دو تن از فيلسوفان تحليلي قرن بيستم اند كه خداناباور ‏بودند. كانت يكي از عقلاي بزرگ جهان است. او با اينكه از راه اخلاق وجود خدا را مي پذيرفت، اما تمام براهين اثبات ‏صانع را بي اعتبار تلقي مي كرد. تاريخ بشري نشان مي دهد كه خدا باوران و خداناباوران به تكافوي ادله رسيده اند و ‏هيچيك توانايي قانع كردن ديگري را ندارد. ‏}

^{به فرض آنكه وجود خدا با براهين معتبر اثبات شده باشد، ولي خدا باوران تصور واحد و يكساني از چيستي خدا ندارند. ‏بسياري از مومنان اوصاف و افعال انساني به خدا نسبت مي دهند. اما به نظر برخي از خداباوران، خدا "بكلي ديگر"و ‏بيان ناپذير ‏‎(ineffable)‎‏ است و تشبيه او با آدميان ناپذيرفتني است ( به تعير قرآن: ليس كمثله شي، شوري، 11 – علي بن ‏ابي طالب هم معتقد بود كه كمال توحيد نفي صفات از خداوند است، نهج البلاغه، خطبه اول). به نظر پل تيليش، خداوند ‏موجودي "متعالي" يا "به كلي ديگر" است. خداوند "وراي" همه ي صفات انساني است و با محمولهاي زبان ما قابل ‏توصيف نيست. به نظر او، اگر درباره خداوند به همان نحو سخن بگوييم كه درباره مخلوقات سخن مي گوييم به ورطه ‏تشبه ‏‎(anthropomorphism) ‎ فرو خواهيم افتاد. جملاتي از قبيل"يهوه با پيامبران سخن گفت" و "خداوند شبان من ‏است" نمادين هستند. همه ي اوصاف، نسبت ها و فعاليت هايي كه به خداوند نسبت داده مي شود، نمادين ‏‎(symbolic)‎‏ ‏هستند. ‏}

^{حتي اگر اثبات وجود خداي متشخص انسانوار امكان پذير باشد، اثبات عقلي سخن گفتن خدا با "يك شخص خاص" محال ‏است. اينك نوبت آن است كه نگاهي دقيق تر به اصل مدعا بيندازيم. بنابر ادعاي مسيحيان، خداوند در شخص عيسي ‏مسيح تبديل به بشر شد (اصل تجسد ‏‎(The Incarnation ، به نظر آنها، عيسي در عين حال كاملاً خدا بود. بگمان ‏فيلسوفان و متكلمان مسيحي، آموزه ي تجسد معقول است و لاجرم آنها معقوليت اعتقاد به خدا بودن مسيح را تصديق مي ‏كنند. بدينترتيب، سخن گفتن مسيح همانا سخن گفتن خداست. بنابر روايت قرآن، خداوند در وادي طور و طوي بدون ‏حجاب و واسطه با موسي سخن گفته است (نسأ، 164 – قصص، 30). مطابق روايت قرآن، سخن گفتن خدا با حضرت ‏محمد، با واسطه بوده است. جبرئيل سخنان خدا را به پيامبر منتقل كرده است (بقره، 97 – نحل، 102). اما جبرئيل كيست ‏و داراي چه سرشتي است؟‏
مطابق روايت قرآن، اولين ملاقات پيامبر با جبرئيل در غار حرا پس از مراقبه اي طولاني رخ داد. جبرئيل در هيبتي ‏عظيم و شكوهمند بر او ظاهر مي گردد و كتابي پيچيده در حرير به حضرت عرضه مي دارد و مي گويد بخوان. جبرئيل ‏كلام الهي را بر وي نازل مي كند. در سوره نجم داستان مواجهه پيامبر با جبرئيل نقل شده است. پيامبر در حالي كه در ‏كنار درخت سدر ايستاده بود، جبرئيل را مشاهده كرد. درخت سدر تنها درخت قابل رشد در منطقه عربستان بود. پيامبر ‏وقتي در غار حرا مي نشست، درختان سدر در مقابلشان بود. مطابق روايت قرآن پيامبر جبرئيل را ديد كه در كنار آخرين ‏درخت ايستاده بود. مطابق احاديث، جبرئيل به صورت جوان خوشرويي به نام دحيه كلبي بر حضرت ظاهر مي شده است ‏‏: و لقد رائه انزله اخري سدره المنتهي: او را ديگر بار باز هم بديد، نزد سدره المنتهي (نجم، 13 و 14). مفسرين چون ‏جبرئيل را موجودي غير مادي مي دانند، آيه را تأويل كرده و مدعي شده اند كه جبرئيل يكي از عقول مجرده است و سدره ‏المنتهي را هم يكي از عوالم علوي فرض كرده اند. به گفته علامه طباطبايي، منتهي، منتهاي آسمانهاست (الميزان، ج 19، ‏ص 49). در سوره مريم هم آمده است كه جبرئيل به صورت انسان بر مريم ظاهر شد (مريم، 17 و 18). مطابق روايت ‏قرآن، جبرئيل موجودي است كه در صورت انساني قابل مشاهده است و با افرادي خاص وارد گفت و گو مي شود. پس ‏تمام ادعاي پيامبر اسلام اين است كه جبرئيل كلام خدا را به اطلاع او رسانده است. ‏}

^{‏1- پروژه عقلاني كردن معتقدات ديني قادر به اثبات آموزه هاي ديني نيست. معقول سازي معتقدات، حداكثر كاري است ‏كه فيلسوفان و متكلمان انجام مي دهند. به تعبير ديگر، معقول سازي آموزه هاي ديني، صورتي از "استنتاج بهترين ‏تبيين" ‏‎(Inference to the best explanation)‎‏ است. داده هاي فراواني وجود دارند كه نيازمند تبيين است. مدل هاي ‏مختلفي براي تبيين داده ها ارائه مي شود. هر مدلي كه در ميان تبيين هاي بديل، بهترين تبيين موجود از آن داده ها را به ‏دست دهد، از منظر معرفت شناسانه بر تبيين هاي رقيب رجحان خواهد داشت. به عنوان نمونه، هر مدلي از خدا بايد داده ‏هايي چون وجود شر در عالم، مسأله ي جبر و اختيار، غيبت خدا از جهان و... را هم تبيين نمايد. از اين رو بايد ديد ‏كداميك از دو مدل رقيب خداي متشخص انسانوار و خداي غير متشخص، اين گونه داده ها را بهتر تبيين مي كنند. براي ‏معقول سازي وحي هم چندين مدل رقيب وجود دارد كه بايد قدرت تبيين كنندگي هر يك از آنها مد نظر قرار گيرد. ‏}

^{‏2- مفسران متون مقدس ديني، آموزه هاي متون مقدس را كه با عقل (علم و فلسفه و... ) تعارض داشته باشند، تأويل مي ‏كنند. موارد زير قابل ذكر است: ‏}

^{دست هاي خدا گشاده است (مائده، 64). دست خدا بالاي دستها يشان است(فتح، 10). خدا آدم را با دو دست خود ‏آفريد (ص، 75). رنگ خدا بهترين رنگ است (بقره، 138). خدا تيراندازي كرده و كافران را كشته است(انفال، 17). ‏مفسران تمام اين موارد را تأويل مي كنند. براي اينكه با عقل فلسفي كه مي گويد خدا موجودي مادي نيست، تعارض ‏دارند. از همين قبيل است اين نوع آيات: خدا را چرت و خواب فرا نمي گيرد (بقره، 255). فراموش كار نيست (طه، 52 – ‏مريم، 64). خريد و فروش مي كند (توبه، 111). قرض الحسنه مي گيرد و بهره مي دهد (حديد، 11و 18). ‏}

^{مطابق متافيزيك فيلسوفان مسلمان، خدا صرف الوجود است، هيچ جنبه ي امكاني – فقري در او يافت نمي شود، ‏حركت، خروج از قوه به فعل است. حركت در موجوداتي امكانپذير است كه از همه جهت "بالفعل"نيستند. خدا فعليت ‏محض است. لذا تغيير حال نمي دهد. مفسران فيلسوف مشرب، آياتي كه حاكي از تغيير حال خداست را، براي رفع ‏تعارض، تأويل كرده اند. مانند: خشمگين كردن خدا و به واكنش واداشتن او (احزاب، 57 – و آيات بسيار ديگر)، دشمن ‏داشتن خدا (بقره، 98)، مكر ورزيدن خدا (آل عمران، 54- اعراف، 99- يونس، 21)، فريب كار بودن خدا (نسأ، 142)، ‏حيله ورزي خدا (طارق، 15و 16)، رعب افكني خدا (آل عمران، 151- انفال، 12- احزاب، 26)، گمراه سازي انسانها ‏توسط خدا (نسأ، 143- انعام، 39و 125)، انتقام گرفتن خدا (مائده، 95-اعراف، 136- دخان، 16- زخرف، 55). ‏}

^{متدولوژي تفسيري مفسران چنين است كه ابتدا در مباحث برون ديني اصلي را مي پذيرند، آنگاه آياتي كه با آن اصل ‏تعارض داشته باشد را تأويل مي كنند. آيات قرآني كه خدا را موجودي مادي-جسماني معرفي مي كنند، محدود به موارد ياد ‏شده نمي باشد، موارد بسيار ديگري هم وجود دارد كه مفسران را وادار به تأويل كرده است. به عنوان نمونه: ‏
الرحمن علي العرش استوي: خدا روي تخت نشسته است ( طه، 5). ‏
و تري الملئكه حافين من حول العرش: و فرشتگان را مي بيني كه گرد عرش خدا حلقه زده اند (زمر، 75). ‏}

^{در اينجا خدا موجود متشخصي است كه بر روي تختي نشسته كه فرشتگان به دورش حلقه زده اند. در زبان عربي به ‏تختي كه آدمي روي آن مي نشيند، عرش مي گويند. در زبان عربي عرش به معناي عوالم فوق طبيعت به كار نرفته است، ‏اما فيلسوفان مسلمان براي رهايي از جسميت يافتن خدا، ادعا كرده اند كه عرش به معناي عوالم ديگر است و بر همين ‏اساس عالم كرسي، عالم لوح، عالم قلم و... ساخته اند. علامه طباطبايي در اين زمينه مي نويسد: "عرش همانطوري كه ‏مقام تدبير عام عالم است و جميع موجودات را در جوف خود جاي داده همچنين مقام علم نيز هست، و چون چنين است ‏قبل از وجود اين عالم در حين وجود آن و پس از رجوع مخلوقات به سوي پروردگار نيز محفوظ هست"[2]. در قرآن ‏آمده است: ‏
و هم الذي خلق السموات و الارض في سته ايام و كان عرشه علي الماء: اوست كه آسمان و زمين را در شش روز آفريد و ‏عرش او بر روي آب بود(هود، 7). ‏}

^{مطابق نظر علامه طباطبايي : "بر آب بودن عرش كنايه است از اينكه مالكيت خداي تعالي در آن روز مستقر بر اين آب ‏بود كه گفتيم ماده حيات و زندگي است، چون عرش و تخت سلطنت هر پادشاهي عبارت است از محل ظهور سلطنت ‏او"[3]. درست است كه بسياري از مفسران خداي متشخص انسانوار سلطاني را پذيرفته اند، اما چون او را موجودي غير ‏مادي مي دانستند، مجبور شده اند بسياري از آيات قرآن را تأويل كنند. ‏}

^{به عنوان مثالي ديگر، قرآن قلب را به عنوان يكي از ابزارهاي شناخت معرفي مي كند (حج، 46- انعام، 25- اعراف، ‏‏179- توبه، 87 و 93- نحل، 22- اسرا، 36 و 46 – محمد، 24). علامه طباطبايي و دكتر بهشتي از اين معنا دفاع ‏كرده اند. برخلاف نظر گذشتگان، علم امروز به اين معنا قائل نيست. قرآن علم به قيامت، زمان نزول باران و ذكور و ‏اناث بودن فرزند در رحم مادر را از علوم اختصاصي خداوند معرفي مي كند (لقمان، 34). طبري در جامع البيان، طوسي ‏در التبيان في تفسير القرآن، فخر رازي در مفاتيح الغيب و طبرسي در مجمع البيان، آيه را همين گونه معنا كرده اند. ‏علامه طباطبايي هم در الميزان از همين معنا دفاع كرده است[4]. اما دانش هوا شناسي و علم پزشكي كنوني زمان بارش ‏باران و جنسيت نوزاد در رحم مادر را دارا هستند. يكي ديگر از موارد تعارض علم و دين، راندن ابرها به وسيله ي ‏فرشتگان است. قرآن مي گويد: فالزاجرات زجرا: سوگند به آن فرشتگان كه ابرها را مي رانند (صافات، 2). در پاره اي ‏از روايات آمده است كه "رعد" فرشته اي است كه ابرها را مي راند: "احمد بن حنبل و ترمذي روايتي از ابن عباس نقل ‏كرده اند كه نسائي نيز آن را صحيح دانسته است. ابن عباس مي گويد: يهود نزد پيامبر(ص) آمدند و گفتند: به ما بگو رعد ‏چيست؟ فرمود: يكي از فرشتگان الهي و مأمور ابرهاست. تازيانه اي از آتش در دست دارد كه با آن ابرها را به جايي مي ‏راند كه خداوند امر كند. پرسيدند: پس اين صدايي كه مي شنويم چيست؟ فرمود: صداي همان فرشته است. ابن مردويه ار ‏عمربن نجاد اشعري روايت كرده است كه پيامبر فرمود : رعد فرشته اي است كه ابرها را مي راند و برق چشم فرشته اي ‏است كه روفيل نام دارد. همو از جابربن عبدالله روايت كرده است كه پيامبر(ص) فرمود: فرشته اي بر ابر گماشته اند كه ‏اطراف آن را جمع مي كند و بلندي هايش را استوار مي سازد. تازيانه اي در دست دارد كه چون بلند كند برق مي زند، ‏چون ابرها را باز راند، رعد به گوش مي رسد و چون بر آن ها زند، صاعقه مي گردد"[5]. در تمام اين موارد چاره اي ‏جز تأويل وجود ندارد. ‏}

^{مفسران در صورت تعارض وحي با عقل و علم، به شيوه ديگري هم متوسل شده اند. ادعا اين است كه اين موارد، مصداق ‏به لسان قوم سخن گفتن است. به عنوان نمونه، علم و عقل امروزين وجود موجودي به نام جن را تأئيد نمي كنند. از اينرو ‏برخي مدعي شده اند كه آيات قرآن در خصوص جن، مصداق به لسان قوم سخن گفتن است. به گمان بهالدين خرمشاهي ‏لسان قوم بازتاب آگاهانه و عامدانه فرهنگ زمانه در قرآن است: " راقم اين سطور بر آن است كه فرهنگ يعني آداب و ‏عادات و عقايد و معارف و رسوم و مناسبات و جهان بيني مردمان عصر نزول قرآن (و طبعاً مقاديري از فرهنگ يا شبه ‏فرهنگ جاهليت) عالماً و عامداً به صلاحديد صاحب قرآن، خداوند سبحان، در كلام الله قرآن راه داده شده است، نه اينكه ‏قهراً و طبعاً راه يافته است"[6].}

^{وي در توضيح نظر خود مي نويسد: "خداوند صاحب قرآن به همانگونه كه قطعه يا قطاعي از زبان مردم عربستان سده ‏هفتم ميلادي، يعني زباني با زمان و مكان و تاريخ و جغرافياي معين و معلوم براي بيان وحي خود استفاده برده است، به ‏همانگونه قطعه يا قطاعي هم از كل فرهنگ آن عصر برگرفته است، تا بر مبناي آن بتوان نامتناهي را در متناهي بازگفت ‏و دريا را در بركه انعكاس داد، لذا اگر در قرآن كريم هيئت بطلميوسي يا طب جالينوسي منعكس باشد، نبايد انكار كرد و ‏اگر پيشرفت علم، هيئت بطلميوسي يا طب جالينوسي را ابطال كند نبايد نتيجه گرفت كه احكامي از قرآن را ابطال كرده ‏است، زيرا قرآن فرهنگ زمانه را باز يافته است، نه لزوماً و در همه ي موارد، حقايق ازلي و ابدي را"[7]. ‏}

^{‏ از نظر آقاي خرمشاهي، يكي از مصاديق تعارض علم و دين، و بازتاب فرهنگ زمانه در قرآن، وجود موجودي به نام ‏جن در قرآن است: "در قرآن كريم هم سخن از وجود جن مي رود و سوره اي به نام جن و در شرح ايمان آوردن بعضي ‏از آنها و در استماع مجذوبانه آنان از آيات قرآن هست (سوره جن= سوره هفتاد و دوم)، حال آنكه بعيد است علم يا عالم ‏امروز قايل به وجود جن باشد"[8]. چون جن و پري در ادبيات قوم عرب از رواج كاملي برخوردار بوده، كه قرآن ‏كريم سوره اي به نام جن آورده و در شرح حال ايمان آوردن بعضي از آنها و استماع مجذوبانه آنان، آياتي را نازل ‏كرده"[9]. ‏اگر موجودي به نام جن وجود نداشته باشد و قرآن صرفاً فرهنگ زمانه را بازتاب داده باشد، موجودي به نام شيطان هم ‏وجود نخواهد داشت، براي اينكه شيطان يكي از جنيان است: ‏}

^{و اذ قلنا للملئكه اسجدوا لادم فسجدوا الا ابليس كان من الجن ففسق عن امر ربه : و آنگاه كه به فرشتگان گفتيم كه آدم را ‏سجده كنيد، همه جز ابليس كه از جن بود و از فرمان پروردگارش سر بتافت سجده كردند (كهف، 50). به اضافه رحمن، ‏‏14 و 15- ص 75و 76. ‏}

^{شيطان نقش عظيمي در جهان هستي دارد.  شيطان آدميان را وادار به بدي و فحشا مي كند و به حرام مي اندازد (بقره، ‏‏169-168). شيطان به صورت انسان بر مشركان قريش ظاهر شد و آنها را فريفت كه من امان دهنده به شما هستم ولي ‏در ميانه ي جنگ گريخت (انفال، 48- حشر، 16). در قيامت با جهنميان گفت و گو مي كند و به آنها مي گويد كه چگونه ‏آنها را فريب داده است (قصص، 63- ابراهيم، 22- بقره، 167و166). ايوب را بسيار رنج داد و از سه سو باران بلا بر ‏سر ايوب ريخت: مال و خانواده و اندامش و در نهايت از طريق همسرش (ص، 41). در خواندن وحي تمام پيامبران ‏اخلال كرده است (حج، 52). قدرت شيطان آنقدر زياد است كه مي گويد قصد دارد به دست آدميان خلقت خداوند را ‏دگرگون كند (نسأ، 119). اگر شيطان وجود نداشته باشد، آنهمه نقش و كاركردي كه قرآن براي وي در هستي و جامعه ‏بشري در نظر گرفته چه مي شود؟‏}

^{اگر متدولوژي تفسيري معتبري وجود دارد كه بر مبناي آن مفسر مجاز است آياتي كه با عقل و علم تعارض دارند را ‏تأويل كند، ديگر جايي براي اعتراض به ديگر مفسراني كه در مواقع بروز تعارض از اين متدلوژي براي رفع تعارض ‏استفاده مي كنند باقي نخواهد ماند. متدولوژي همه يا هيچ است. اگر كار كند، در همه جا كار مي كند و اگر ناكارا باشد، در ‏همه ي موارد ناكاراست. جسميت داشتن خدا با يافته هاي عقل فلسفي مسلمين تعارض دارد. تغيير حال خدا هم با يافته هاي ‏عقل فلسفي مسلمين تعارض دارد. "سخن گفتن خدا" مثل "دست داشتن خدا"، "رنگ داشتن خدا"، "برتخت نشستن خدا"، ‏‏"خشمگين شدن خدا"و "توطئه گري خدا"ست. اگر خدا دست ورنگ ندارد و بر تخت نمي نشيند، سخن هم نمي گويد. يعني ‏خداوند با بيرون راندن هوا از ميان طنابهاي صوتي "سخن" نمي گويد. اگر خدا موجودي غير متشخص باشد، وحي را ‏كلام خدا قلمداد كردن، بي معنا خواهد شد. معمولاً گفته مي شود خدا سخن مي گويد، اما به نحوي متفاوت از ما. سخن ‏گفتن خدا با سخن گفتن آدميان تفاوت ماهوي دارد. اگر اينطور است، ممكن است خدا داراي جسم هم باشد، منتها جسمي ‏ماهيتاً متفاوت از جسم آدميان. اينكه فردي مدعي شود من عينيت يا اتحاد تام با همه ي موجودات يا با واقعيتي متعالي را ‏تجربه كردم و در "همه" به نحوي مستغرق شدم كه جدايي فاعل شناسايي از متعلق شناسايي محو شد و ميان خود و حق ‏تغايري نديدم، يك حرف است، و اينكه فرد مدعي شود خداوند به من فرمان داده تا كليه كساني كه فلان كار را مي كنند، ‏سنگسار كنيم، همه ي افرادي كه فلان كار را انجام مي دهند، در حضور مومنين تازيانه بزنيم، دست همه ي كساني كه ‏اقدام به فلان كار كرده اند را قطع كنيم، دست و پاي كساني را كه فلان كار را كرده اند، به طور معكوس قطع كنيم و...، ‏يك حرف ديگر. اين تجربه دوم را چگونه بايد فهميد؟ اگر متدلوژيي وجود دارد كه اجازه مي دهد وقتي همان فرد از جن ‏و شيطان سخن مي گويد، سخن اش را مصداق به لسان قوم سخن گفتن محسوب كنيم، آيا همان متدلوژي اجازه نمي دهد كه ‏تمام اين موارد (يعني سخن گفتن خدا با وي و جعل قوانين) را هم مصداق به لسان قوم سخن گفتن محسوب كنيم و بگوئيم ‏در واقع شارع خود پيامبر است و اين احكام هم حكم خود اوست، منتها چون به لسان قوم سخن مي گفته، سخن و حكم ‏خود را، سخن و حكم خدا معرفي كرده است. ‏}

^{‏3- كلام خدا را چگونه مي توان فهميد و معقول كرد؟ براي تبيين پديده ي وحي حداقل چند مدل رقيب وجود دارد. ‏}

^{الف- باور رسمي اين است كه قرآن با تمام الفاظش سخن خداست كه از طريق جبرئيل به پيامبر تحويل داده شده و پيامبر ‏هم عيناً آن را به اطلاع مردم رسانده است.}

 ^{‏ب- مدل دوم مدعي است كه محتواي قرآن به وسيله جبرئيل به پيامبر الهام شده است، ولي تمام الفاظ قرآن از آن پيامبر ‏است (مدل نصر ابوحامد زيد در كتاب مفهوم نص). ون}

^{ج- مدل سوم مدعي است كه تمام قرآن سخن پيامبر است، اما چون شخصيت او شخصيت خدايي است، سخن او سخن خدا ‏تلقي مي شود (مدل سروش). ‏}

^{د- مدل چهارم قرآن را محصول نگاه موحدانه پيامبر به عالم مي داند. نبوت و وحي به معناي موحدانه نگريستن به عالم و ‏آدم است و دستاوردهاي پيامبر(فرآورده هاي وحي)، مدعيات صدق و كذب بردار نيستند. لذا تمام قرآن كلام پيامبر ‏است (مدل محمد مجتهد شبستري). ‏
ه- قرآن محصول فهم و دريافت پيامبر از هستي است (مصطفي ملكيان). ‏}

^{به گمان من با استفاده ي از نظريه فريتيوف شووان ‏‎(Frithjof Schuon)‎ در خصوص ساحات چهارگانه ي آدمي مي ‏توان مدل سروش را توضيح داد. بر اين مبنا،، پيامبر، از طريق درون بيني، از ساحت اول (بدن كه جنبه سطحي و روئين ‏اوست) و دوم (ذهنmind ‎‏ كه همان سياله ي آگاهي است) و سوم(نفسsoul ‎‏ كه فاعل آگاهي است ) وجود خويش مي ‏گذرد و وارد ساحت چهارم وجودي خويش (روح ‏spirit‏ ساحت عدم تفرد است) مي شود. در اين ساحت، انسان حصار ‏فرديت را در هم مي شكند و با خدا يكي مي شود. روح فاقد تشخص و تفرد است. روح ساحتي است كه با خداي غير ‏متشخص وحدت و عينيت دارد. روح و خداي فراشخصي از يكديگر تمابزي ندارند. روح به تعبير هندوان، همان آتمن ‏‎(Atman)‎ ي است كه برهمن‏‎(Brahman)‎‏ است، همان ساحتي از انسان است كه، به تعبير بودائيان، بودا- سرشت است، ‏همان است كه حسين بن منصور حلاج در اشاره به آن مي گويد: انا الحق. خود واقعي و حقيقي آدمي همان روح اوست كه ‏با خدا يكي است. سخن گفتن با ساحت چهارم وجودي خويش، سخن گفتن با خدا نام مي گيرد. وحي، مطابق اين تلقي، ‏‏"حديث نفس" است. برخي از احاديث را مي توان در جهت تحكيم اين مدل به كار گرفت. مانند: "من عرف نفسه عرف ‏ربه: كسي كه خود را بشناسد پروردگارش را مي شناسد" و "عجبت لمن يجهل نفسه كيف يعرف ربه : در شگفتم كه كسي ‏كه خود را نمي شناسد چگونه پروردگار خود را مي تواند شناخت". ‏}

^{اين كلام صريح سروش مويد مدعاي ماست: "[مولوي] روح القدس را از مراتب وجود صد توي آدمي مي شناسد و مي ‏شناساند و آدمي را چون دريايي عميق مي بيند كه لايه ها دارد، و لايه يي در گوش لايه ديگر راز مي گويد و اين را عين ‏رازگويي روح القدس مي شمارد. و حتي گفت و گو با ديگري در خواب را سخن خود با خود مي داند و از اين را پنجره ‏اي به روي درك مكانيزم وحي و الهام مي گشايد. گويي در تلقي وحي تلاطمي و جوششي در شخصيت پيامبر رخ مي ‏دهد و خود برتر پيامبر با خود فروتر او سخن مي گويد و البته همه اينها به اذن الله و به عين الله صورت مي گيرد كه او ‏همه جا حاضر و به همه چيز محيط است". ‏}

^{به نظر سروش، متافيزيك بعد و فراق متكاي نظريه اي است كه قرآن را كلام خدا مي داند، ولي متافيزيك قرب و ‏وصال متكاي نظريه اي است كه قرآن را كلام محمد مي داند. در اولي، خداي متشخص انسانوار جداي از عالم، خطيب ‏است و پيامبر بلند گو، اما در دومي خداي فراشخصي عين جهان و پيامبر است و سخن گفتن خدا معنايي جز اين ندارد ‏‏"كه پيامبر سخن بگويد و سخنش سخن خدا شمرده شود... خدايي كه بحر وجود خود را در كوزه كوچك شخصيتي به نام ‏محمد بن عبد الله(ص) مي ريزد و لذا همه چيز يكسره محمدي مي شود". اين كلمات ياد آور نظريه وحدت وجود عرفاي ‏مسلمان است. خداي برهان صديقين ملاصدرا هم خداي غير متشخصي است كه غير از او چيزي وجود ندارد. سروش مي ‏نويسد: ‏}

^{‏"اگر من گفته ام در پديده وحي "درون و برون پيامبر" تفاوتي ندارند از اين روست. خدايي كه موحدان راستين مي ‏شناسند، در برون و درون پيامبر به يك اندازه حاضر است و چه فرقي مي كند كه بگوئيم وحي خدا از بيرون به او مي ‏رسد يا از درون و جبرئيل از برون فرا مي رسد يا از درون؟ مگر خدا بيرون پيامبر است و مگر پيامبر دور از خداست؟ ‏نمي دانم چرا قرب حق با عبد و اندكاك ممكن در واجب فراموش شده و تصوير سلطان و پيك و رعيت به جاي آنها ‏نشسته است". ‏}

^{‏4- آيا اين نوع سخنان، كه بازسازي سخنان و مدعيات عرفا و فلاسفه ي مسلمان است و در مقابل خدا شناسي فقيهان و ‏متكلمين قرار مي گيرد، دين ستيزانه و ارتدادآميز است. دو سنت تاريخي ستبر در برابر يكديگر قرار گرفته اند: يكي ‏سنت فقيهان و متكلمين وديگري سنت عرفا و فلاسفه. در اولي خدا سلطان جهان است، اما در دومي عين جهان و تمام ‏هستي است. با اولي مي توان رابطه اي شخصي برقرار كرد، اما در دومي هيچ تمايزي ميان شخص و خدا وجود ندارد و ‏شخص خود را از احديت غير متشخص غير قابل تميز مي بيند. ‏}

^{به فرض آنكه تكفير در دنياي جديد (دوران مدرن) معنا و كاركرد داشته باشد و حافظ ديانت باشد. تكفير كار فقيه است، نه ‏روشنفكر. حادثه اي تاريخي و عبرت آموز را يادآور مي شوم تا روشنفكري اي كه جامه فقاهت بر تن مي كند را به كار ‏آيد. ‏}

^{در عصر مشروطه افراد بسياري به دليل اقدامات تقي زاده به دوتن از مراجع تقليد، آيت الله شيخ عبدالله مازندراني و ‏محمد كاظم خراساني، نامه نوشته و خواهان حكم تكفير او شدند. آن دو تن طي حكمي صريحاً بر"ضديت مسلك سيد ‏حسن تقي زاده... با اسلاميت مملكت و قوانين شريعت مقدسه" انگشت مي نهند و مي نويسند "لذا از عضويت مجلس ‏مقدس ملي... خارج و قانوناً و شرعاً منعزل است ". علاوه ي بر اخراج از مجلس، خواهان تبعيد وي مي شوند: "و ‏تبعيدش از مملكت ايران فوراً لازم و اندك مسامحه و تهاون حرام و دشمني با صاحب شريعت(ع)" است. پس از ترور ‏سيد عبدالله بهبهاني و متهم شدن تقي زاده به دست داشتن در قتل بهبهاني، عده اي با پخش حكم آيات ياد شده، آن را حكم ‏‏"تكفير" جلوه دادند. تقي زاده در دست داشتن در دو قتل سياسي، يا اطلاع داشتن از مقدمات اين قتل ها، متهم بود و است. ‏در حالي كه تقي زاده هنوز در تبريز بود و ايران را ترك نكرده بود، فضاي سياسي پس از ترور بهبهاني كاملاً به زيان ‏وي بود، حاجي محمد علي بادامچي و حاجي ميرزا ابوالحسن انگجي از آيت الله شيخ عبدالله مازندراني و محمد كاظم ‏خراساني استفتا مي كنند كه آيا حكمي كه درباره ي تقي زاده صادر كرده ايد، حكم به تكفير بوده است؟ ان دو پاسخ مي ‏دهند كه حكم آنها حكم تكفير نبوده است. آيت الله خراساني تصريح مي كند كه : "نسبت تكفير بي اصل است. فقط حكم به ‏عدم جواز مداخله در امور نوعيه ي مملكت و عدم لياقت عضويت مجلس محترم ملي و لزوم خروجش بوده، لاغير".}

^{‏مازندراني هم مي نويسد حكم او حكم تكفير نبوده است بلكه حكم"به فساد مسلك سياسي و منافات مسلكش با اسلاميت ‏مملكت" بوده است، "اين هم نه مطلبي بود كه به گفتن يا نوشتن يكي دو نفر باشد، بلكه اشخاصي كه... به ماها نوشتند از ‏اعضاي صحيحه مجلس و غير هم كساني هستند كه ملت خواهي... و مسلماني آنها قطعي... [و] مسلم است... خلافهاي ‏صادر از او [تقي زاده] كاشف از فساد مسلك است و همه با سند [است] و اساس دارد. قطعاً و محققاً اصل انجمن سري ‏طهران را يا خودش منعقد كرده يا ركن عمده است". ‏}

^{در دوران مشروطه، برخي از روشنفكران لائيك و لامذهب معتقد بودند در مبارزه ي سياسي بايد از نفوذ روحانيت در ‏ميان توده هاي مردم، براي رسيدن به مقصود، استفاده كرد.، پس از صدور حكم تحريم تنباكو و موفقيت اين حكم، ميرزا ‏آقا خان كرماني و ميرزا ملكم خان طي نامه اي به ميرزاي شيرازي از او خواستند كه به پيروزي اي كه در لغو امتياز ‏تنباكو نصيب او و ملت شده است، قانع نشود و "امور را تا نقطه ي آخر اصلاح" كند، يعني به كار سلطنت ناصرالدين ‏شاه خاتمه دهد. در اين نامه از او خواستند كه: "دستگاه ظلم و معاونت ظلم و اطاعت ظالم را... تكفير نمايند" و در توجيه ‏اين امر نوشتند كه " احياي دين و دولت اسلام موقوف يك فتواي رباني است"[10]. روشنفكر لامذهب براي مبارزه با ‏استبداد مي خواست از ابزار تكفير استفاده كند. ملكم در توضيحي راجع به نخستين فعاليتهايش براي شاعر و سياح ‏انگليسي، ويلفرد بلانت، اقرار مي كند كه تنها مي خواسته است بر اصلاحات مادي خود جامه اي بپوشاند كه براي مردم ‏قابل فهم و پذيرش باشد، و آن جامه ي مذهب بود[11]. شايد اسفاده ي از حربه ي تكفير عليه استبداد را بتوان به نحوي ‏توجيه كرد، اما استفاده ي از حربه ي تكفير عليه خرد ورزي آزادانه به هيچ وجه توجيه شدني نيست. ‏}

^{جلال آل احمد يكي از روشنفكران بنام و تأثير گذار دهه ي چهل و پنجاه است. نگاه او به روحانيت و شريعت، مشابه نگاه ‏ملكم متأخر است. آل احمد هم در مبارزه با شاه به روحانيت محتاج بود. از روشنفكران به شدت تمام انتقاد مي كرد و ‏روحانيت را تنها اميد در برابر غرب زدگي قلمداد مي كرد. جلال آل احمد مي گفت روحانيت " آخرين سنگر دفاع در ‏مقابل غرب زدگي " است و " گوهر گرانبهايي " براي مبارزه با ظالمان و فاسقان در اختيار دارد[12]. وحدت با ‏روحانيت را تنها راه مبارزه با استبداد و استعمار قلمداد مي كرد. مي گفت: " همه ي حكام زمان به اعتقاد شيعه غاصبند و ‏به اين ترتيب شيعه هيچ الزامي يا اجباري در اطاعت از حكومت ندارد... روحانيت تشيع، امر حكومت و دخالت در ‏سياست را امري دور از صلاحيت ذاتي خود نمي داند"[13]. همه چيز را به مبارزه سياسي فرو مي كاست و در وقت ‏مقتضي فتواي تكفيرهم صادر مي كرد. مي نويسد: "حوزه ي عرفان و تصوف در سراسر تاريخ اسلامي ايران تا اوايل ‏صفويه، حوزه ي ارتداد و روشنفكري است... همه ي عرفا و صوفيان بزرگ نوعي چون و چرا كنندگان بوده اند در قبال ‏سلطه ي تحجر فقهاي قشري، و سرنسپارندگان بوده اند به مراجع قدرت شرع، اما در مقابل مراجع قدرت عرف، اغلب ‏ايشان ساكت بوده اند، و فوراً بپرسيم كه آيا روشنفكران معاصر همان راه عرفا را نمي روند؟... سراسر اسرار التوحيد، ‏در عين حال كه كوچكترين معارضه اي با حكومتها ندارد، پر است از اشارات زندقه آميز شخص بوسعيد ابي الخير در ‏تسهيل و امهال مذهبي و... آيا چنين نمي نمايد كه عرفاي بزرگ ايراني از طرفي اولين فراموش كنندگان قدرت حكومتها ‏يند يا رضايت دهندگان به آن"[14]. ‏}

^{اينكه تقي زاده متهم به ترور يك مجتهد و يكي از مهمترين رهبران مشروطه بوده، باز هم مراجع تقليد حاضر نمي شوند ‏حكم به تكفير او دهند. اين نحوه ي واكنش مراجعي است كه اگر حكم تكفير صادر كنند، به وظيفه ي فقهي خود عمل ‏كرده اند. اما مگر روشنفكر هم فقيه است كه حكم ارتداد و كفر صادر مي كند؟ سروش مسلماني است كه برمبناي سنت ‏عرفاني- فلسفي مسلمين سخن مي گويد. اين سنت ابن عربي، حلاج، مولوي و صدرالمتألهين و... را در انبان دارد. امروز ‏ديگر فقيهان هم نمي توانند به تكفير اينان حكم دهند، چه رسد به روشنفكران. آيا در تاريخ روشنفكري ايران هيچ ‏روشنفكري عليه روشنفكر ديگري چنين احكامي صادر كرده است: ‏}

^{بدنبال انتشار گفت و گوي عبدالكريم سروش درباره "كلام محمد"، بهاالدين خرمشاهي طي مقاله اي زير عنوان " پاسخي ‏به قرآن ستيزان"، نوشت كه سروش دو عقيده ي ضروري اسلامي، يعني "حقانيت و وحيانيت قرآن كريم و به همراه آن ‏نبوت پيامبراسلام"، را انكار كرده است. به گفته ي وي، سروش " اساس و اصول اعتقادي اسلامي... را خدشه دار ‏ساخته" است. تأويل سروش "حقانيت و وحيانيت كل قرآن را به نحوي غير مجاز... انكار مي كند". خرمشاهي تا آنجا ‏پيش مي رود كه سروش را به قرآن نشناسي، ارتداد، بي ايماني و بي علمي متهم مي كند : " اين گروه اندك شمار ‏تجددگرايان قرآن نشناس و خارق اجماع، حتي به قيمت آلوده شدن به ارتداد (برگشت/خارج شدن از اسلام) اين تأويلات ‏بنيان كن را كه مشكل افزاست نه مشكل گشا، برهم بافته اند... شما (تجددگرايان) نه علم داريد، نه ايمان (يعني ايمان بر ‏وفق ارتدكسي اسلامي)". از سوي ديگر، مجيد مجيدي هم طي سخناني اعلام كرد: "انديشه ورزان دنيا طلب شاعر و ‏نادانش مي خوانند و چون جاهليت پيشين قرآن را "اساطير الاولين" مي دانند... انزجار خود را از آنچه به اصطلاح ‏روشنفكر گفته است اعلام مي كنم و از همه ي آنان كه در مقابل اين جفاي بي نظير سكوت كرده اند، گله مندم... اگر آن ‏روز كه روشنفكران مذهبي عصمت و علم غيب ائمه را زير سئوال بردند و نفي كردند يا مسلمات تاريخي چون غدير و ‏شهادت حضرت زهرا(س) را افسانه خواندند يا مانند همين قلم منحرف زيارت جامعه كبيره را "مرامنامه شيعه غالي" ‏برشمردند سكوت نمي كرديم، امروز جسارت را به مرحله پيامبر و قرآن نمي رساندند تا علناً پيامبر را فردي عامي و ‏همسنگ افراد جاهلي بدانند و قرآن، كلام الهي را، محصول بشري بخوانند... كسي كه ادعاي مولوي شناسي مي كند و ‏براي او بيش از معصومان ارج و اعتبار قائل است، بداند كه به حكم مرادش كافر است". ‏}

^{ارتداد و تكفير جز مهمي از سنت فقهي بوده است. اما اينك با اين خطر روبرو هستيم كه سنت روشنفكري ما نيز با ‏تكفير و ارتداد پيوند يابد و "روشنفكري فقيهانه" پا به عرصه ي هستي بگذارد. ايران به اندازه ي كافي فقيه براي تكفير ‏در اختيار دارد، مشكل ما كمبود "روشنفكر حوزه عمومي" است تا با آراي نو، گفت و گوي انتقادي مستدل، ارائه ي ‏مدل هاي بديل و رقيب، يك قلمرو عمومي رها از سلطه ي ايدئولوژي و دولت و سرمايه پديد آورد. اگر نگران حفظ دين ‏هستيم، بايد بدانيم كه صاحب اين دين وعده داده است كه دينش را براي هميشه حفظ خواهد كرد. اما اگر نگران ايمان ‏ديندارانيم و بر اين باوريم كه آدميان مي توانند با سخنان و اعمال خود باعث زوال دينداري دينداران شوند، منصفانه از ‏خود بپرسيم در ايران امروز سخنان و اعمال چه كساني باعث دين گريزي و دين ستيزي شده است؟ سخنان نوانديشاني ‏چون عبدالكريم سروش، محمد مجتهد شبستري و مصطفي ملكيان كه قرائتي اخلاقي- معنوي- عرفاني از دين ارائه مي ‏كنند؟ يا سخنان و اعمال آنان كه قرائتي فاشيستي- توتاليتر از دين ارائه مي كنند[15]؟ سخن را با كلام عميق محي الدين ‏عربي پايان مي برم: ‏}

^{‏"بدان كه رعايت شفقت بر بندگان خدا سزاوارتر است از غيرت در راه خدا. داوود مي خواست كه بيت المقدس را بسازد. ‏آن را چند بار ساخت و هر بار ويران شد. به خداوند شكايت كرد. خداوند به او وحي نمود كه خانه ي من به دست كسي ‏كه خونريزي كرده برپا نمي شود. داوود در جواب گفت مگر خون ريزي ما در راه تو نبود؟ خداوند فرمود بلي، ولي مگر ‏آنان بندگان من نبودند؟... غرض از اين حكايت اين است كه بايد عالم انسان را پاس داشت و برپا داشتنش بهتر از ويران ‏كردن آن است"[16]. ‏}

^{پاورقي ها:}

 ^{‏
‎------------‎
‏1- ممكن است گفته شود عقلانيت به معناي نشان دادن صدق اعتقاد به نحوي كه جميع عقلا را قانع نمايد، محال است و ‏نمي توان صدق يك نظام اعتقادات ديني را چنان معلوم كرد كه همه ي عقلا قانع شوند. در اين صورت "اثبات"، ‏‏"وابسته به شخص" خواهد شد، يعني يك استدلال ممكن است به نظر شخصي امري را كاملاً اثبات كند، اما همان ‏استدلال نتواند براي ديگري چيزي را اثبات كند. قائلين به عقلانيت انتقادي وعده نمي دهند كه بتوانند صحت يك رأي ‏خاص و كذب ساير آرا را قاطعانه اثبات كنند. اينان هيچ تضمين عقلي محرزي مبني بر صحت ديدگاه خود در اختيار ‏ندارند. بر همين مبنا، قائلين به عقلانيت انتقادي به شدت خود را محتاج ديدگاههاي رقيب و طرفدارانشان مي دانند. ‏}

^{عقلانيت حداكثري پيش فرض سنت فلسفي مسلمين است. دين خود را دين حق خواندن و ديگر اديان را ناحق يا ناكامل ‏خواندن، متكي بر عقلانيت حداكثري است. اگر پيروان اين سنت به عقلانيت حداكثري باور دارند، بايد دلائلي براي صدق ‏باور به خدا، سخن گفتن خدا با يك شخص خاص و غيره ارائه كنند كه جميع عقلا را قانع كند. اما اگر چنين دلائلي وجود ‏ندارد، كه ندارد، پس جا براي نظريه هاي رقيب گشوده خواهد شد. يك نظريه قرآن را كلام خدا مي داند، ولي نظريه ‏ديگر، قرآن را كلام محمد(ص) مي داند. طرفداران هر يك از اين نظريات بايد دلائل خود را عرضه بدارند، ولي در ‏عين حال بايد متوجه باشند كه نزاع به هيچ وجه فيصله نخواهد يافت. براي اينكه استدلالي وجود ندارد كه جميع عقلا را ‏قانع سازد. ‏}

^{بحث حاضر در چارچوب سنت مسلمانها صورت مي گيرد. برخي از نوانديشان ديني پديده ي وحي را در چارچوب آراي ‏الوين پلنتنجا و ويليام آلستون بازسازي كرده اند(رجوع شود به رساله دين شناخت آرش نراقي، طرح نو، كه در آن وي ‏وحي را نوعي تجربه ادراكي مي داند كه واجد وجهي تفسيري و عاطفي نيز هست. او در بازسازي اين نظريه از آراي ‏آلستون، جان هيك و ردولف آتو بهره برده است). پلنتينجا "خدا وجود دارد" را جزو اعتقادات پايه مي داند و معتقد است ‏دينداران لازم نيست براي موجه كردن آن حجت يا برهاني اقامه كنند. برمبناي نظريه او، هركسي مي تواند اعتقادات خود ‏را اعتقادي واقعاً پايه به شمار آورد. آلستون هم تجربه ي خداوند را ادراك خداوند مي داند و ساختار اين ادراك را بر ‏الگوي ساختار ادراك حسي بازسازي مي كند. اگر خدا با شخص خاصي سخن گفته باشد، اين نظريه مدلي براي فهم اين ‏پديده در اختيار ما مي گذارد. اما از اين مدل بر نمي آيد كه خدا حتماً با شخص خاصي سخن گفته است. كما اينكه آلستون ‏نگفته است كه خدا با پيامبر اسلام سخن گفته است. ‏}

^{‏2- علامه طباطبايي، الميزان، جلد 10، صص 225-224. ‏
‏3-علامه طباطبايي، الميزان، جلد 8، ص 198. ‏
‏4- علامه طباطبايي، الميزان، جلد 16، ص 356.. ‏
‏5- سيوطي، الاتقان في علوم القرآن، ج 4، ص 264. ‏
‏6- بهاالدين خرمشاهي، قرآن و بازتاب فرهنگ زمانه، مجله بينات، شماره 5، 1374، ص91‏
‏7- پيشين، ص 95‏
‏8- پيشين، ص95‏
‏9- پيشين
‏10- متن نامه به شرح زير است: ‏
حجت الاسلام، ملاذالمسلمين، نايب الائمه المعصومين آقاي ميرزا محمد حسن شيرازي سلمه الله تعالي
ما عموم اهل ايران كه مهجور از وطن عزيز، در مملك عثماني متفرق هستيم... [معتقديم كه] بحكم هر قانون شرعي و ‏عقلي بر ذمه ي علماي دين واجب است كه بلاتأخير يك مجلس كبراي ملي ترتيب بدهند و موافق اصول شرع مقدس، ‏حقوق ملت و شرايط بقاي دولت را آنطوري كه بايد مقرر و مستحكم بسازند... شكي نيست كه علماي اسلام كاملاً قادر ‏هستند كه در ظرف چند روز اين دستگاه ظلم را در نظر عامه ي مسلمين بطوري مورد لعن و به نحوي محل نفرت عام ‏بسازند كه ديگر هيچ بي دين جرئت نكند نزديك چنان دستگاه منفور برود. از براي علماء عصر چه افتخاري بالاتر از ‏اين كه بدون خيچ خونريزي، فقط به قوت كلام حق، اين دولت اسلام را از چنگ اين جانوران ملت خور، خلاص و آئين ‏عدل الهي را مجدداً اسباب سعادت امم روي زمين بسازند.... از همت ايشان توقع ما فقط اين است كه از بالاي منابر ‏اسلام، دستگاه ظلم و معاونت و اطاعت ظلم را جهراً و صراحتاً لعن و تكفير نمايند. انهدام بنيان ظلم و شكست جميع ‏زنجيره هاي اسارت و احيأ دين و دولت اسلام، موقوف به اين يك فتواي رباني است. پس اي قبله ي امم. اي ملاذ ‏مسلمين. اي محيي ملت، اي آفتاب آسمان شريعت، در اعلام اين فتواي عدل الهي چه تأمل داريد؟... روح اسلام منتظر ‏نداي چنان فتواي حياتبخش و ما عموم آدميان ايران به ايمان پاك و به قوت باطن اسلام، مهياي اجراي هر امر آن عرش ‏انوار هدايت، هستيم"(قانون، شماره بيستم، صص 1و2و3). ‏}

^{‏11- بايد توجه داشت كه ملكم متأخر(دوران قانون) با ملكم متقدم(ملكم جوان) تفاوت هاي بسيار دارد. ملكم متأخر ‏تئوريسن حكومت فقهي است. مي نويسد: " كدام احمق گفته است كه ما بايد برويم همه رسومات و عادات خارجه را اخذ ‏نمائيم. حرف جميع ارباب ترقي اين است كه احكام دين ما همان اصول ترقي است كه كل انبيأ متفقاً به دنيا اعلام فرموده ‏اند و ديگران اسباب اين همه قدرت خود ساخته اند"(روزنامه قانون، به كوشش هما ناطق، امير كبير). "در دنيا هيچ نظم ‏و حكمتي نمي بينم كه مبادي آن يا در قرآن يا در اقوال ائمه يا در آن درياي معرفت اسلام كه ما احاديث مي گوئيم و حدود ‏و وسعت آن خارج از تصور شماست به طور صريح معين نشده باشد"(قانون، شماره 36، صص4-3). "ساير دول قانون ‏اعظم خود را از اصول اسلام اخذ كرده اند"(قانون، شماره 5، ص2). "آن قوانين و آن اصولي كه خدا و پيغمبر و حكما ‏به علماي اسلام ياد داده اند، همه را خيلي صحيح و كافي مي دانيم"(قانون، شماره6، ص1). "اسلام يعني مجمع قوانين ‏الهي و آدميت يعني اجراي آن قوانين"(قانون، شماره 10). "آرزوي ما فقط اين است كه روساي دين و فضلا جمع بشوند ‏و قوانين شريعت خدا را به تدابير شايسته مجرا بدارند"(شماره 7، ص 2). "سبب همه اين مصائب ايران از عدم اجراي ‏قوانين شريعت خدا است و استخلاص اين ملك ممكن نخواهد بود مگر با اجراي احكام الهي... پرسيديم كه احكام شريعت ‏خدا را از كدام خزانه ي غيب بخواهيم و اجراي آن احكام را به كرامت چه تدبير در اين ملك مقرر نمائيم؟ به يك زبان ‏الهام نشان اين طور فرمودند: اكمل تدابير و منبع جميع فيوض هستي در خرانه ي شريعت اسلام است. ترقي بني آدم در ‏هر نقطه عالم كه ظهور بكند، لامحاله از پرتو معرفت اسلام است"(شماره 9، ص1). "در هر ولايتي كه هستيد مجتهد ‏شهر يا امام محله را امين خود قرار بدهيد"(شماره 11، صص2و4). "رئيس روحاني ملت بايد بالاتر از شاه باشد... چرا ‏بايد امام شرعي امت خدا، فايق بر جميع امراي عرفي نباشد"(شماره بيست و نهم، ص3). "موافق دين ما كل معرف عالم ‏در قرآن مجيد جمع است. اگر مسلمان هستيد بايد لامحاله محكوم علم علماي اسلام باشيد... فضلاي ملت جمع مي شوند و ‏موافق يك قانون شرعي از ميان اوليأ اسلام، اعلم و افضل و اعدل را رئيس قرار مي دهند"(شماره بيست و نهم، ‏صص4-3). ملكم در پي ايجاد دولت شرعي به رياست مجتهدين بود و مي گفت"امام شرعي امت" بايد بالاتر از هر شاه ‏و "فائق بر جميع امرأ عرفي" باشد. اگر تمام اين نوشته ها را دوز و كلك و استفاده ابزاري براي رسيدن به مقصد بدانيم، ‏با آخرين مصاحبه ي او با يك نشريه انگليسي زبان در سال 1896 چه بايد كرد كه در آنجا به صراحت مي گويد: "ما ‏پذيراي تنظيمات و اصلاحات غربي و تمدن مسيحي نيستيم. همه چيز بايد اسلامي باشد". رجوع شود به: ‏
H. R. Haweis: Talk With A Persian Stateman. The Contempoary Review. No. 367. July 1896. ‎P. 76‎‏. ‏}

^{‏12- جلال آل احمد، غرب زدگي، نشر جامه دران، صص 62-61. ‏
‏13- جلال آل احمد، در خدمت و خيانت روشنفكران، ص271. ‏
‏14- جلال آل احمد، در خدمت و خيانت روشنفكران، 173-171. ‏
‏15- آراي نوانديشان ديني را طي مقاله ي بلندي گزارش و نقد كرده ام. اين مقاله بزودي منتشر خواهد شد. ‏
‏16- محي الدين عربي، فصوص الحكم، فص هجدهم، فص حكمت نفسيه در كلمات يونسيه، تصحيح ابوالعلاء عفيفي، ص ‏‏167. ‏}

undefined